Mazelen werden in het verleden misschien wel ten onrechte beschouwd als een vrij onschuldige ziekte vanwege het relatief lage sterftecijfer. Vóór het tijdperk van vaccinaties waren de sterftecijfers aan mazelen echter verre van verwaarloosbaar. In Oss zien we uitbraken van de mazelen onder andere in 1870 en 1888.
Een gevaar voor de volksgezondheid of ‘onschuldige’ ziekte?
Mazelen - morbilli - is een infectieziekte die wordt veroorzaakt door het mazelenvirus en is een van de meest besmettelijke ziekten. Het virus is van mens op mens overdraagbaar en verspreid zich gemakkelijk door besmette druppeltjes vocht die mazelenpatiënten uitademen, niezen of hoesten. Iemand is besmettelijk zodra de eerste symptomen beginnen: koorts, hoofdpijn en ‘verkoudheidsklachten’ (hoesten, loopneus en waterige ogen). Na enkele dagen verschijnt een huiduitslag. Rode vlekjes verschijnen in het gezicht en de nek en verspreiden zich vervolgens over het hele lichaam. Het mazelenvirus kan ook diarree en oorontsteking veroorzaken, en in ernstige gevallen zelfs een hersenontsteking of longontsteking.
Mazelen werden in het verleden misschien wel ten onrechte beschouwd als een vrij onschuldige ziekte vanwege het relatief lage sterftecijfer. Voor het tijdperk van vaccinaties waren de sterftecijfers aan mazelen echter verre van verwaarloosbaar. Hoewel er grote verschillen waren tussen landen, overleed begin twintigste eeuw ongeveer 1% van de mazelenlijders. Velen raakten besmet met het virus, waardoor de sterfte in absolute aantallen vaak groot was. De sterfte varieerde overigens afhankelijk van leeftijd, algemene gezondheid en sociaal-economische omstandigheden. Vooral de leeftijd was een belangrijke risicofactor: de hoogste sterftekans werd aangetroffen bij zuigelingen en (jonge) kinderen.
In de eerste helft van de twintigste eeuw begon de mazelensterfte in geïndustrialiseerde landen te dalen, onder andere als gevolg van verbeterde leefomstandigheden, hygiëne, voeding en medische zorg. Nog belangrijker was echter de ontwikkeling van het mazelenvaccin. Het eerste vaccin werd al ontwikkeld in de jaren ’50 en resulteerde in een grote afname van het aantal mazelengevallen. In Nederland wordt sinds 1976 gevaccineerd tegen mazelen. Tegenwoordig is in Nederland de kans om te overlijden aan de mazelen kleiner dan 1 op de 10000 gevallen. De mazelen blijven daarentegen een groot probleem voor de mondiale volksgezondheid. Het virus veroorzaakt wereldwijd nog meer dan 100.000 sterfgevallen per jaar.
Mazelen in Oss
In grote delen van Europa waren de mazelen in de achttiende en negentiende eeuw endemisch aanwezig, waarbij eens in de zoveel tijd kleine of grote uitbraken van het virus voorkwamen. Oss werd, zoals gezegd, door zulke grote uitbraken getroffen in 1870 en 1888. In andere jaren kwamen de mazelen als doodsoorzaak slechts sporadisch en in kleine aantallen (‘endemisch’) voor.
De verspreiding van de mazelen in Oss in 1870, bewerkte kaart (bron: collectie BHIC).
Tijdens de uitbraak in 1870 kwamen in totaal 24 mensen te overlijden aan de gevolgen van het mazelenvirus, in 1888 waren dat 17 personen. Hoewel dit relatief kleine aantallen zijn – op een bevolking van meer dan 4000 (in 1870) en 7000 (in 1888) inwoners – moet de impact van het rondwaren van het mazelenvirus groot zijn geweest. De meeste besmette personen zullen de ziekte hebben overleefd en slechts een klein deel van alle mazelengevallen kwam te overlijden. Dat betekent wel dat er in deze uitzonderlijke jaren waarschijnlijk tientallen tot honderden Ossenaren besmet zijn geweest met het mazelenvirus.
Ook in de vroege twintigste eeuw zijn er nog regelmatig uitbraken van de mazelen in Oss geweest, zoals in 1908. Toen werd een groot deel van de leerlingen van de Fraterschool getroffen door de 'blauwe mazelen' (vernoemd naar de kleur van de bloedingen in de huid).
Krantenartikel over de mazelen in Oss (bron: RK dagblad Het Huisgezin, 21 augustus 1908 via Delpher)
Wie overleden er aan de mazelen?
In de periode 1866-1906 overleden in Oss in totaal zestig personen aan de mazelen, maar wie waren er kwetsbaar voor het mazelenvirus? Als eerste valt op dat het vooral pasgeborenen en jonge kinderen waren die werden getroffen. De jongste overledenen waren drie maanden oud en het ‘oudste’ sterfgeval was pas zeven jaar. De gemiddeld leeftijd bij overlijden aan de mazelen was twee jaar. Dit is typerend voor de mazelen, waarbij de sterfte hoofdzakelijk plaatsvindt onder kinderen jonger dan vijf jaar, waarna vervolgens de sterftekans snelt daalt met het ouder worden en daarna zeer laag is onder volwassenen.
Verder is opvallend dat een groot deel van de overledenen niet enkel aan de mazelen overleed, maar ook door de complicaties/gevolgen van het virus en/of onderliggend lijden. In 22 van de 60 gevallen werd er maar één doodsoorzaak genoteerd: de mazelen. Bij zeventien gevallen zien we dat naast de mazelen ook een luchtbuis/longontsteking is genoteerd. Verder is ook acht keer een hersenvliesontsteking als doodsoorzaak beschreven naast de mazelen. Zowel een longontsteking en hersenvliesontsteking waren vermoedelijk het gevolg (complicatie) van het mazelenvirus.
De verspreiding van de mazelen binnen één gezin
Het besmettelijke karakter van de mazelen blijkt ook uit het feit dat er vaak meerdere slachtoffers uit hetzelfde gezin kwamen: in totaal zijn er in de registers acht gevallen (zestien personen) te identificeren waar sprake was van meerdere mazelenslachtoffers in één huishouden. Een voorbeeld daarvan is de familie Van der Wielen. Vader Arnold – akkerbouwer van beroep – was gehuwd met Catharina van den Brand. Hij kwam oorspronkelijk uit Berghem, zij uit Oijen. In 1880 verhuisden zij met hun oudste dochter Maria naar de Bosschestraat in Oss. Ze kregen maar liefst elf kinderen. Helaas zijn veel van hen op jonge leeftijd overleden. In 1888 overleden ook dochter Gerarda Maria en zoon Franciscus op jonge leeftijd: zij was 8 maanden en hij 21 maanden. Ze raakten beiden besmet met het mazelenvirus en overleden enkele dagen na elkaar in september 1888.
Meer weten?
Over de mazelen in Nederland: Op de website van het RIVM is onder andere informatie te vinden over de ziekteverschijnselen, hoe men besmet kan raken en de verspreiding van het mazelenvirus in Nederland.
Over de geschiedenis van mazelen: Patrick Berche, 'History of measles', Presse Med 51:3 (2022) 1-8.
Over de impact van de mazelen op gezinnen: Mark Traa, 'Vijf dode kinderen in één gezin: zó sloegen de mazelen toe in 1934' op de website van Quest.
Over de mazelen in Amsterdam: Mayra Murkens, 'De sluipmoordenaar onder de infectieziektes: mazelensterfte in Amsterdam' op de website van Dood in Amsterdam.
Over de auteur
Nadeche Diepgrond is geboren in Oss en heeft geschiedenis gestudeerd. Ze heeft zowel haar bachelor als haar master (Geschiedenis & Actualiteit) afgerond aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Eerder was zij als student-assistent en junior onderzoeker verbonden aan het Amsterdamse Doodsoorzaken project. In 2023 deed zij onderzoek naar de geschiedenis van ziekte, gezondheid en sterfte in Oss in de periode 1866-1906 in het kader van het fellowship van het BHIC.
Marilou Nillesen
bhiczei op 4 oktober 2023 om 09:59
Dag Nadeche, bijzondere pakkende bijdrage - zeer zeker ook door het kaartje waarop de verspreiding is aangegeven - en het feit dat je het tragische verloop van deze ziekte een menselijk gezicht geeft (met de koppeling naar het gezin Van der Wielen)
