De gezondheidszorg was in de negentiende eeuw aanzienlijk anders dan wat we vandaag de dag kennen. De gezondheidszorg was beperkt, ontoegankelijk en gebrekkig: (traditionele) behandelingen waren vaak ineffectief of zelfs schadelijk, hygiëne was nog onbelangrijk, de moderne verpleegkunde was pas net ontstaan en armen waren erg afhankelijk van liefdadigheid voor medische zorg. De institutionele gezondheidszorg was toentertijd niet zo prominent als in de huidige samenleving. Het waren vooral private en lokale initiatieven die zich inzetten voor verbeteringen op het gebied van de volksgezondheid. Dit zien we ook in Oss.
In de loop van de tijd ontstonden er in Oss verschillende initiatieven ter verbetering van de gezondheidstoestand. Een belangrijke gebeurtenis hierbij was de aanstelling van de burgemeester Adrianus van der Steen – van oorsprong gemeente-arts – in 1844. Eén jaar na zijn aanstelling, toen de aardappeloogst volledig was mislukt, stichtte hij een gemeentefonds voor de aankoop van levensmiddelen, die gratis of tegen een lage prijs werden uitgereikt aan de bevolking. In 1851 richtte hij tevens ter ondersteuning van armlastigen en gebrekkigen de St. Vincentiusvereniging op. De vereniging zette zich onder andere in voor de organisatie van werkverschaffing, zoals ook blijkt uit de gemeenteverslagen van Oss:
'De toestand van het armwezen was ongunstig. De oorzaak van dien schijnt gelegen te zijn in de duurte der levensmiddelen, waardoor den arbeider niet zooveel kan verdienen dat hij van zijn dagloon in het aanschaffen der levensmiddelen voor zijn huisgezin niet kan voorzien. De Vereeniging van den H. Vincentius heeft even als in vroegere jaren werk verschaft, waardoor in de behoeften is tegemoed gekomen.' (bron: gemeenteverslagen Oss, 1868).
Een ander initiatief betreft de stedelijke armenzorg, die was belast met het verlenen van toegang tot medische zorg voor hen die zich dit niet konden veroorloven. In 1866 werd volgens de gemeenteverslagen in een overeenkomst tussen verschillende gemeenten in Noord-Brabant tevens besloten dat zij “elkanders armlastigen in de verblijfplaats kosteloos geneeskundig [zouden] verplegen”. Helaas deden nog niet alle steden en grote gemeenten aan dit initiatief mee en konden de kosten van de geneeskundige behandeling en verpleging van zieken niet verhaald worden. Ten slotte werd in 1902 in de gemeente Oss ook een gezondheidscommissie ingesteld. Er waren verschillende artsen en geneeskundigen lid van deze commissie en zij stelden jaarlijks een verslag op over de gezondheidstoestand in de gemeente en deed hierbij ook aanbevelingen ter verbetering van de situatie.
Zusters van Liefde: van kleinschalige ziekenverpleging naar de bouw van het Sint-Annaziekenhuis
Er bestonden ook andere particuliere initiatieven in Oss: de ziekenzorg door de Zusters van Liefde. De zusters kwamen in de negentiende eeuw vanuit Tilburg naar Oss en trokken hier in het gebouw ‘De Arendsvlucht’. Het pand werd echter rond 1877 afgebroken vanwege de bouwvallige staat. Op de fundamenten kwam een nieuw pand te staan met keukens, een kantoor, een brood- en provisiekamer, een slaapzaal, twee spreekkamers, ziekenzalen en natuurlijk een kapel. De zusters begonnen toen met de ziekenverpleging: aanvankelijk waren dat slechts een aantal patiënten tegelijk. Wie het zich kon veroorloven liet zich in deze tijd bij ziekte overigens thuis verzorgen door familie, personeel en huisarts. Het zullen dus vooral arme mensen zijn geweest die genoodzaakt waren om zich door de zusters te laten opnemen. De eerste patiënt overleed al na vier dagen. Helaas konden de zusters niet veel doen. Hun ziekenverpleging bestond vooral uit het bieden van lichamelijke en geestelijke verzorging: de patiënten werden gewassen, kregen eten en drinken en konden uitrusten op de ziekenzaal. Medische behandelingen konden de zusters niet bieden. Zij waren daartoe niet bevoegd of opgeleid, ze hadden geen medische hulpmiddelen en er was geen operatiekamer. Soms werd de hulp van een Osse huisarts ingeroepen, die bijvoorbeeld een kleine ingreep op de spreekkamer kon uitvoeren. De hele negentiende eeuw bleef het ‘ziekenhuis’ nog op deze wijze functioneren.
Rond de eeuwwisseling zagen de zusters de noodzaak in van een professionalisering van de ziekenzorg. Een van de zusters werd tot een deskundig verpleegkundige opgeleid en kreeg de leiding over de ziekenzalen. Ondanks de goede wil van de zusters wordt met het verstrijken van de tijd steeds duidelijker dat de ziekenzorg in de instelling medisch gezien steeds verder achterop begint te raken. Gelukkig ontvangen zij een zeer genereuze schenking van Anna Vos de Wael. Hiermee kon een nieuw ziekenhuis worden gebouwd. Het Sint-Annaziekenhuis werd voltooid in 1913 en voldeed aan alle eisen van deze tijd: er was een operatiekamer, badkamer, centrale verwarming, gasverlichting en het ziekenhuis bood plaats aan maar liefst vijftig patiënten.
Het leggen van de eerste steen voor ziekenhuis Sint-Anna (bron: Stadsarchief Oss)
Zonder geneeskundige hulp
Ondanks de zojuist besproken initiatieven zien we in de tweede helft van de 19e eeuw dat een deel van de bevolking nog altijd stierf zonder geneeskundige behandeling. Enerzijds omdat er vooral in kleinere steden en dorpen veel te weinig artsen waren, anderzijds omdat men mogelijk niet de middelen had om een arts te betalen. Uit de Database Doodsoorzaken Oss blijkt dat in de periode 1866-1906 ongeveer 400 mensen zijn overleden zonder geneeskundige hulp of behandeling. Overigens betekent dit niet persé dat er helemaal geen doodsoorzaak werd geconstateerd. In een op de drie gevallen werd wel een mogelijke doodsoorzaak aangeduid, bijvoorbeeld “zonder behandeling, vermoedelijk lichaamszwakte” of “zonder hulp, vermoedelijk eclampsia infantum (kinderstuipen)”. Wellicht werd de doodsoorzaak in deze gevallen gebaseerd op verklaringen van familie of andere getuigen.
Krantenartikel over geneeskundige hulp aan kinderen in Oss (bron: ‘De betrekkelijke waarde van sterftecijfers’, De Telegraaf, 19 april 1911, via Delpher).
Wat verder opvalt is dat het vooral zuigelingen tot en met één jaar (73%) en jonge kinderen tot en met vijf jaar (13%) betrof. Dit is iets wat we vaker terugzien in de geschiedenis: veel kinderen overleden zonder medische hulp. Volgens onderstaand krantenartikel is dit ook een van de oorzaken van de hoge zuigelingensterfte in Oss. Dit kwam niet alleen door een hoog geboortecijfer, maar was ook te wijten aan de slechte verpleging: “Voor kinderen beneden het 2e en 3e jaar wordt te Oss, op enkele gunstige uitzonderingen na, geneeskundige hulp niet of te laat ingeroepen”. Er werd dan ook overwogen door de gezondheidscommissie om geneeskundige hulp aan kinderen beneden het jaar kosteloos te verstrekken.
Meer weten?
Over de Zusters van Liefde en hun werkzaamheden in Oss: Paul Huismans, 'Klooster H. Alphonsus de Liguorio (Sint-Leonardusgesticht) te Oss' op de website van het BHIC.
Over de ziekenzorg in Oss: Henk Buijks, Jos Neomagus en Paul Spanjaard, Oss, een stad (1998).
Over de auteur
Nadeche Diepgrond is geboren in Oss en heeft geschiedenis gestudeerd. Ze heeft zowel haar bachelor als haar master (Geschiedenis & Actualiteit) afgerond aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Eerder was zij als student-assistent en junior onderzoeker verbonden aan het Amsterdamse Doodsoorzaken project. In 2023 deed zij onderzoek naar de geschiedenis van ziekte, gezondheid en sterfte in Oss in de periode 1866-1906 in het kader van het fellowship van het BHIC.
